Op zoek naar de kantelpunten voor de systeemtransitie

“De klimaatverandering gaat sneller dan we hadden gehoopt. Helaas gaat de gedragsverandering te langzaam om dit een halt toe te roepen.” Dat zegt Heleen de Coninck, hoogleraar aan de Technische Universiteit van Eindhoven en hoofddocent aan de Radboud Universiteit. Ze schreef mee aan het derde deel van het IPCC-klimaatrapport (Intergovernmental Panel on Climate Change), dat in april uitkwam. Het blijkt nog knap lastig om de urgentie uit het rapport tastbaar te maken in acties. “De meerderheid van de mensen beseft niet helemaal wat de eigen impact op het klimaat is. Het dringt pas echt door als iemand nagaat hoe zijn of haar eigen leven eruitziet, wat het consumptiegedrag is.” Toch blijft Heleen ervan overtuigd dat we de klimaatdoelen die we onszelf hebben gesteld, kunnen halen.

Afgelopen jaar kopten nieuwsbronnen de meest recente waarschuwing, die voortkwam uit het laatste IPCC-klimaatrapport van de Verenigde Naties: “Als de trends niet gekeerd worden, raken de klimaatdoelen buiten beeld.” Daarmee gaven de wetenschappers een duidelijke waarschuwing: er is onmiddellijk versnelling van mondiale klimaatactie nodig.

Heleen is een van de wetenschappers die meegeschreven heeft aan het klimaatrapport. “Het was geweldig om met wetenschappers uit alle hoeken van de wereld én de wetenschap te werken aan het rapport. IPCC-rapporten vatten de wetenschappelijke literatuur samen. Aan het einde van een lang schrijf- en reviewproces onderhandelen vertegenwoordigers van alle landen ter wereld over de beleidssamenvatting, waarna het wordt gepubliceerd.” In augustus van 2021 werd het eerste deel al gepubliceerd, waarna de volgende twee delen in het begin van 2022 naar buiten werden gebracht. Op basis van de resultaten is er maar één conclusie mogelijk: de wereld zal actie moeten ondernemen om de doelen van het Parijs-akkoord te halen en de ergste klimaatverandering te voorkomen. “Er komt nog een syntheserapport, een soort samenvatting met de gezamenlijke lessen,” vertelt Heleen. “Maar er zijn al een aantal hoofdboodschappen waar men nu al mee aan de slag kan.”

Temperatuurstijging beperken

Voor 2050 zijn er in het Klimaatakkoord van Parijs een aantal doelen gesteld, waaronder de beperking van de opwarming van de aarde tot 1,5 graad Celsius. “Het is heel zinvol om te proberen de temperatuurstijging zo laag mogelijk te houden, maar in ieder geval onder die 1,5 graad. Bij iedere extra opwarming, al is het maar een tiende van een graad, blijken de gevolgen voor de aarde en het klimaat disproportioneel erger te worden,” vertelt Heleen. “Soorten sterven uit, hele gebieden kunnen onleefbaar worden voor mensen.” Maar hoe heftig dat ook klinkt, Heleen is van mening dat het haalbaar is. “Er is een enorme trendbreuk nodig, maar het kan nog steeds lukken.”

Heleen ziet namelijk dat de dalende lijn is ingezet. “Om in 2050 netto nul (klimaatneutraal) te kunnen behalen, moeten landen voor 2025 pieken in hun uitstoot. In Nederland zaten we al op de weg terug, ook voor onze uitstootdip van de coronaperiode. Er komt steeds meer beleid voor klimaat en duurzame energie, het duurzame energieaandeel stijgt de afgelopen jaren alleen maar. Die 70 procent elektriciteit voor 2030 duurzaam opwekken, dat lijkt te gaan lukken. Tien jaar geleden hadden we dat niet gedacht, maar het gaat echt hard nu.”

Systeemtransities

Maar welke duurzame keuze je ook maakt, we moeten ons ook afvragen of de bijbehorende keten net zo duurzaam is. Heleen: “Het lithium voor batterijen van je elektrische auto, waar komt dat vandaan? Een collega in Argentinië vertelde dat hele bevolkingsgroepen van hun land geknikkerd worden voor de vraag van de westerse wereld naar lithium. Zo denk je het klimaatprobleem op te lossen, maar creëer je onbewust een nieuw probleem. Hoe goed bedoeld de innovatie ook is, dit wil je niet. In die keteneffecten ligt een van de beperkingen van innovatie.”

Daar ligt een kans voor een totale systeemtransitie. Heleen: “Het hele energiesysteem zal bijvoorbeeld moeten gaan veranderen. Netcongestie trapt nu al op de rem van de energietransitie, dus zullen we het anders moeten gaan inrichten. We kijken naar een toekomst met een ander elektriciteitsnet, nieuwe vormen van duurzame energie en decentrale opwek, maar ook een andere verhouding van mensen met energie, andere wetgeving, andere marktordening. Pak daar de kansen om de hele keten opnieuw in te richten.”

Het is dus zowel in het persoonlijke als het zakelijke leven de kunst om de kantelpunten richting een systeemtransitie te vinden. Heleen: “Welke knoppen kunnen we indrukken om hele ketens in beweging te brengen? Hoe gaan we de samenleving herinrichten? We moeten in ieder geval af van het idee dat materiële consumptie en economische groei zaligmakend zijn. Dat voedt het reboundeffect. Sparen we op de ene plek geld uit, dan zijn we snel geneigd (onbewust) het in te zetten voor minder duurzame doeleinden, zoals een vliegticket. Als we mensen bewust maken van dit gedrag én de herkomst van hetgeen we consumeren, en als we het ze makkelijk maken om een duurzame keuze te maken, kunnen we gedrag veranderen. Daarna gaat het als omvallende dominostenen door de samenleving en kunnen we systeemtransities inzetten.”

Er zijn dus al veel tools waar beleidsmakers, maar ook individuen, mee aan de slag kunnen. Heleen: “Er zijn voldoende mitigatiemaatregelen (‘mitigatie’ betekent het tegengaan van klimaatverandering) waarmee we verder kunnen verduurzamen. Als samenleving moeten we dit goed organiseren en goed rekening houden met de belangen van alle betrokkenen, ook van degenen die last hebben van de verandering.”

Koppig hoopvol

Aan het urgentiegevoel is niets gelogen, blijkt uit het IPCC-klimaatrapport, maar er zijn volgens Heleen genoeg kansen om het tij te keren. “Soms krijgen we het gevoel dat het niet haalbaar meer is, met alles wat er gaande is. Maar de vooruitgang die we al geboekt hebben, bewijst dat het kan. En we hebben het nooit écht serieus geprobeerd. Het wordt hard werken want we moeten exponentieel versnellen, maar we kunnen de doelen halen. Het is mijn plicht om koppig hoopvol te blijven,” besluit Heleen.